Η μεγαλύτερη έκθεση του ΕΜΣΤ ανοίγει τον πιο δύσκολο διάλογο του πολιτισμού μας
«Η επανάσταση μπορεί να ξεκινήσει από το πιάτο σου», μας λένε φιλόζωοι, υψηλόβαθμα στελέχη φιλοζωικών οργανώσεων, ακτιβιστές και πολλοί άλλοι που αγωνίζονται για τα δικαιώματα των ζώων και την κλιματική δικαιοσύνη. Βέβαια, για διάσημους σεφ και «λίγο ακτιβιστές», οι οποίοι μέχρι πριν λίγα χρόνια υιοθέτησαν για ηθικούς —και περισσότερο για επικοινωνιακούς— λόγους τη χορτοφαγία στα μενού τους, μια τέτοια ατάκα λειτουργεί αποκαλυπτικά. Ιδίως όταν επιστρέφουν τελικά στην κερδοφορία που υπόσχεται η επανένταξη ζωικής πρώτης ύλης στα πιάτα τους. Βλέπε Daniel Humm.
Αν και το άρθρο αυτό δημοσιεύεται σε ιστότοπο που έχει στόχο την αφύπνιση γύρω από το πραγματικό ευ ζην και την ανάδειξη της γαστρονομικής σκηνής στην Ελλάδα, δεν θα εμβαθύνω περισσότερο σε αυτή την εισαγωγική παρατήρηση. Σας υπόσχομαι, πάντως, ότι πρόκειται για άρθρο που ανήκει στη στήλη του Πολιτισμού.
Διανύσαμε ένα ανήσυχο καλοκαίρι, τόσο λόγω των πολιτικών εξελίξεων όσο και των φυσικών καταστροφών στη χώρα μας. Η έκθεση «Why Look at Animals? Δικαιοσύνη για τη μη ανθρώπινη ζωή» έρχεται να μας ταρακουνήσει και να δικαιώσει την οργή και την πίκρα μιας μερίδας ανθρώπων. Στη συγκεκριμένη συγκυρία, η σκέψη πηγαίνει στους κτηνοτρόφους που παλεύουν να σώσουν τα κοπάδια τους από τις πυρκαγιές. Τα social media γέμισαν με βίντεο ενός κτηνοτρόφου που, καβάλα σε μηχανάκι και με ένα πρόβατο αγκαλιά, προσπαθεί να το σώσει από τη φωτιά. Θα μου πεις: «Ε, και; Αν καεί το κοπάδι του, καταστράφηκε οικονομικά». Θα σου απαντήσω ότι δεν είναι μόνο τα χρήματα το παν σε αυτή τη ζωή· κι αν έχεις γνωρίσει κτηνοτρόφο που να μη συνδέεται βαθιά με τα ζώα του, τότε είσαι από τους λίγους.
Το Why Look at Animals? Δικαιοσύνη για τη μη ανθρώπινη ζωή είναι μια έκθεση για τα δικαιώματα των ζώων, για την ανάγκη αναγνώρισης και υπεράσπισης της ζωής τους ως κεντρικού θέματος του πολιτισμού μας για τις αδικίες και τη βία που υφίστανται στα χέρια των ανθρώπων. Πηγή έμπνευσης για τη δημιουργία της έκθεσης ήταν το επιδραστικό κείμενο του John Berger, Why Look at Animals? (1980), που διερευνά τη σχέση ανθρώπου και ζώων στη σύγχρονη εποχή και εξετάζει το πως τα ζώα έχουν περιθωριοποιηθεί στις ανθρώπινες κοινωνίες. Στην έκθεση συμμετέχουν πάνω από 60 καλλιτέχνες από 25 χώρες (Ευρώπη, Ασία, Αφρική, Αμερική) και όλοι οι όροφοι του Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης στην Αθήνα καταλαμβάνονται με πάνω από 200 έργα.
Είναι η μεγαλύτερη έκθεση που έχει διοργανώσει το ΕΜΣΤ και η πρώτη μεγάλη έκθεση με θέμα την ευημερία των ζώων διεθνώς.
Όπως επισήμανε και ο Berger, τα ζώα κάποτε είχαν κεντρική θέση στη ζωή του ανθρώπου (κι έχουν ακόμη, κυρίως στην Ελληνική επαρχία), ζώα και άνθρωποι συνυπήρχαν στις οργανωμένες κοινωνίες, αλλά σταδιακά χάθηκαν από το οπτικό μας πεδίο. Η ανθρωποκεντρική θεώρηση έχει καταστήσει τα ζώα αόρατα, σιωπηλά και υποδεέστερα αφαιρώντας τους τον εγγενή και και ζωτικό τους ρόλο στα οικοσυστήματά τους.
Η «ετεροποίηση»των ζώων, με μοναδικό κριτήριο τη χρησιμότητά τους για τους ανθρώπους, έχει οδηγήσει στην αποποίηση της ιδιότητάς τους ως όντων με εγγενή αξία και στην αδιαφορία για το δικό τους πόνο, τα συναισθήματα και τη νοημοσύνη τους. Στην έκθεση υπάρχουν έργα που απεικονίζουν την ιδέα του bête-machine η οποία διαδόθηκε κυρίως από τον Descartes και παρουσίασε εσφαλμένα τα ζώα ως απλές μηχανές χωρίς σκέψη και συνείδηση.
Το 1976 ο Αυστραλός φιλόσοφος Peter Singer εξέδωσε το βιβλίο – ορόσημο «Η Απελευθέρωση των Ζώων» που έφερε στο φως τη βάναυση πραγματικότητα στις βιομηχανικές μονάδες εκτροφής και στα εργαστήρια πειραμάτων, προσφέροντας ένα ηθικό θεμέλιο για την επαναδιαπραγμάτευση της σχέσης μας με τα ζώα. Μισό αιώνα αργότερα, ενώ η κλιματική κρίση κλονίζει τον πλανήτη o Singer είναι πιο επίκαιρος από ποτέ και το Πρωτόκολλο της Ευρωπαϊκής Ένωσης για την Προστασία και Καλή Διαβίωση των Ζώων αναγνωρίζει τα ζώα ως συναισθηματικά νοήμονα όντα, όμως εξακολουθεί να υπάρχει μεγάλη απόσταση ανάμεσα στις πολιτικές αποφάσεις και την πράξη. Σε πολλά μέρη του κόσμου οι συνθήκες εκτροφής (ΗΠΑ και Κίνα) είναι άθλιες. Το βιβλίο του Jonathan Safran Foer «Τρώγωντας Ζώα» θέτει πολλά ερωτήματα σχετικά με την ηθική της παραγωγής ζωικών προϊόντων διατροφής, κάτι που σχετίζεται με τον τρόπο που η βιομηχανία κρέατος αυξάνει σημαντικά τις παγκόσμιες εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα.
Πάνω σε όλα αυτά τα ζητήματα, πολλοί από τους καλλιτέχνες της έκθεσης έχουν θέσει τα ζώα στο επίκεντρο και ο θεατής ξεκινώντας από τον -1 όροφο του ΕΜΣΤ και αντικρύζοντας ένα μεγάλο κλουβί, ασυνείδητα νιώθει κάπως σαν ένα εγκλωβισμένο ζώο προς εκμετάλλευση. Σε αυτό το επίπεδο η έκθεση εστιάζει στην αποικιοκρατία, στην εκβιομηχάνιση (μια σχέση οικονομική)και στην τεχνολογική πρόοδο, που οδήγησαν στην πρώτη μεγάλη καταστροφή βιότοπων και στη βίαιη εκμετάλλευση των ζώων.
Στο ισόγειο, 1ο, 2ο και 3ο όροφο συναντούμε έργα που εξετάζουν τη σημερινή κατάσταση των ζώων: πως τα ζώα επιβιώνουν σε αστικά περιβάλλοντα και παραδείγματα ακτιβισμού.
Στον 4ο όροφο του ΕΜΣΤ ο τόνος της έκθεσης μεταβάλλεται και διασταυρώνονται η ποιητική, ο οικοφεμινισμός, ο ανιμισμός, το παιχνίδι, η δημιουργικότητα και το χιούμορ. Εδώ, τα ζώα διεκδικούν την αξιοπρέπεια τους και καλούμαστε να οραματιστούμε έναν κόσμο αρμονικής συνύπαρξης μεταξύ ζώων και ανθρώπου.
Μου άρεσαν πολλά έργα και ξεχώρισα εκείνο της Sue Coe με το κείμενο «Auschwitz begins whenever someone looks at a slaughterhouse and thinks…» καθώς και εκείνο της Janis Rafa, μια τρικάναλη βίντεο –εγκατάσταση με τίτλο «The Space Between your Tongue and Teeth», ένα έργο που πραγματεύεται τις έννοιες της φροντίδας και της προδοσίας και πως αυτές αποτυπώνονται στο δεσμό ανθρώπου και ζώου. Παράλληλα με την έκθεση περιπλανήθηκα και σε άλλες, δύο, μικρότερες εκθέσεις, η μια της Janis Rafa με τίτλο «We Betrayed the Horses», πρώτη της ατομική έκθεση σε Ελληνικό Μουσείο, και εκείνη της Emma Talbot «Human/Nature».
Η επίσκεψη μου στο ΕΜΣΤ διήρκεσε 3 ώρες, οι εκθέσεις είναι πολύ καλά επιμελημένες και συνιστώ να το επισκεφθείτε ξεκούραστοι, με καλή διάθεση και χωρίς προκαταλήψεις για τον ακτιβισμό, τις φιλοζωικές οργανώσεις και τα δικαιώματα των ζώων.
«Why Look at Animals? Δικαιοσύνη για τη μη ανθρώπινη ζωή»
Επιμέλεια Έκθεσης: Κατερίνα Γρέγου, Καλλιτεχνική Διευθύντρια ΕΜΣΤ
Διάρκεια έκθεσης: 15/5/25 – 15/2/26
ΕΜΣΤ
Διεύθ: Λεωφ. Καλλιρόης & Αμβρ. Φραντζή (Πρώην Εργοστάσιο ΦΙΞ) Αθήνα, ΤΚ 11743
Τηλ: 211 101 9055 & 211 101 9073
Ωράριο Λειτουργίας: Τρ. – Κυρ.: 11:00 – 19:00, Πέμπτη: 11:00 – 22:00, Δευτέρα: Κλειστά
Πληροφορίες: www.emst.gr
